بررسی وضعیت انجمن های غیبی عصر مشروطیت

پژوهش حاضر به بررسی حوادث روزگار ناصرالدین شاه تا چند سال پس از حکومت محمد علی شاه اختصاص دارد. روزگاری که مهمترین وقایع دوران سلطنت قاجاران در آن اتفاق افتاد در پهنه ایران و به ویژه تهران. این حوادث مربوط به مطالعه زمینه های ایجاد انجمن های سری و علنی و مهمترین مولفه یا جزء آن و تبلور آن بست نشینی ها می باشد. به همین جهت بخش قابل توجهی از رساله حاضر را مسأله تحصن ها و بررسی عوامل و زمینه ای آن تشکیل داده است. بررسی انقلاب مشروطه از زوایه موثرترین عوامل با تکیه بر کار انجمن های انقلابی و حتی غیر انقلابی در ارتباط با بست نشینی، کاری است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. انگیزه و علاقه ای که در اثر کشف عوامل موثر در نگارنده ایجاد شده بود، علت اصلی انتخاب موضوع بوده است. جستجو در زمینه متغیرها یعنی انجمن های وابسته به شاهزادگان، دخالت بیگانگان در امر بست و انجمن ها نیز از جمله مطالبی است که در نوشته حاضر به نقد و شرح کشیده شده است. نکته بسیار مهم این که سیر حوادث دوران مورد نظر در طبیعی ترین حالت آن و در پیوند با دو جلوه مبارزه یعنی تحصن و انجمن و در کنار وقایع رژی و حرکت روشنفکران به قسمت اتحاد و وحدت، شرح داده شده است. چون اوج هنر و فعالیت انجمن ها نیز در وقایع سیاسی به ویژه بست نشینی ملوب گراست و نقش مردائی که با شهرت و بدون شهرت یا بدون اینکه نامی از خود به جای گذاشته باشند در تاریخ از میان نمی رود، بنابراین، یادکردی از آزادیخواهان و مشروطه طلبان نیز می باشد. در کنار همه ایدئولوژی ها و رهنمودهایی که توسط دانشمندان و متفکران و علما و روحانیان نوشه می شد، در اختیار مردم قرار می گرفت به گرایش به تشکیل و ایجاد انجمن که سرانجام به تضاهر عینی یعنی بست نشینی کشیده شد. در این پایان نامه به تصویر کشیده شده است. این پژوهش در محدوده ایران به ویژه تهران و تبریز و گیلان و از دهه پایانی سلطنت ناصرالدین شاه یعنی سال های 1300ه تا 1330 ه. قمری به جستجو می پردازد. در انقلاب مشروطه در یکصد سال اخیر مهم ترین حادثه تاریخی ایران زمینی بوده است. عوامل و علل و زمینه های مربوط به آن توسط بسیاری از پژوهشگران مورد تحقیق قرار گرفته است. نقش انجمن های سری به سبب آنکه به فعالیت های مخفیانه می پرداختند از جمله مجهولاتی بوده است که کمتر محققی یارای رسیدگی به آن را داشت. اطلاعات کلی و مبهم و پنهان بودن نحوه ارتباط اعضای آن و اهداف آن با سایر قسمت های جامعه از موانع اصلی کار پژوهش بوده است. در این تحقیق به متغیرهای مختلف از جمله مهم ترین آن یعنی بست نشینی و ارتباط آن با زمینه ای مشابه ایجاد انجمن ها توجه شده است. زمینه های لازم یعنی ظلم و استبداد و امتیازات و عقب ماندگی شیوه های حکومتی به عنوان شرط های لازم ابراز مخالفت مردم شناخته شده اما شروط کافی یعنی ایجاد ابزار و روش و تشکل هایی نظیر انجمن های سیاسی سری و ارتباط آن با حرکت های مردمی و برقراری تعادل ما بین روحانیت و روشنفکران و آزادی خواهان از جمله نکات قابل ذکر می باشد. این رساله در پنج فصل تنظیم گردیده که در فصل اول کلیات تحقیق مورد بررسی قرار گرفته در فصل دوم علل و ریشه های نارضایتی در دوره ناصرالدین شاه، بست نشینی واکنشی به وضع موجود، بررسی شده و در فصول بعد به ترتیب فصل سوم بست نشینی های دوره مظفری، فصل چهارم انجمن های مخفی و علنی، نقد و بررسی شده و فصل پنجم نیز به نتیجه گیری اختصاص یافته است.